Ostatni uścisk prymatologa

13 kwietnia 2024
Blog szalonych naukowców

Myśląc o śmierci przed świętami, zauważyłem, że media pominęły odejście ważnej postaci. Oczywiście co kilka dni informowały o zgonie kolejnego celebryty, muzyka, sportowca. Najobszerniej pisały o śmierci japońskiego rysownika znanego z kreskówki, w której kosmici o bujnych fryzurach dają sobie wzajemnie po głowie, umierają, odnajdują magiczne kule i zostają ożywieni, by znowu dać sobie po głowie i umierać w walce. I tak przez wszystkie sezony. Prawie niezauważona przeszła śmierć Fransa de Waala, najwybitniejszego prymatologa i jednego z największych biologów ostatnich dekad.

De Waal pochodził z Holandii, pracował też w USA. Życie poświęcił badaniom szympansów i innych naczelnych. Jego popularnonaukowe książki czytano na całym świecie. W Polsce ukazały się choćby „Bonobo i ateista”, „Bystre zwierzę”, „Wiek empatii”, „Ostatni uścisk Mamy” czy też „Jak się różnimy”.

Krytycy zarzucali mu, że opiera się na przypadku, niemniej jego kazuistyczne obserwacje wniosły bardzo dużo do pojmowania zwierząt w ogóle. Kilka przykładów.

Dominujący samiec stada szympansów zostaje obalony przez silniejszego konkurenta. Nie mogąc sprostać mu samodzielnie, zawiązuje sojusz z drugim najsilniejszym samcem grupy. Razem przeciwstawiają się nowemu dominantowi i obalają go. Stary przywódca wraca do władzy, umożliwiając sojusznikowi współżycie z samicami. Po pewnym czasie zapomina o jego zasługach, ogranicza mu dostęp do płci pięknej. Oszukany wycofuje poparcie, bez którego osobnik krótkiej pamięci traci władzę. Po czym zwraca się o pomoc do swego byłego sojusznika.

Zabójstwa dominującego samca dokonują współdziałający słabsi konkurenci, kiedy akurat ludzcy opiekunowie nie patrzą.

Badacze ukrywają na wybiegu smakowite owoce. Widzi to młody samiec. Po wyjściu z budynku ignoruje posiadaną wiedzę aż do chwili, gdy znajdzie się w pobliżu kryjówki sam. Nie narażając się na odebranie mu nagrody przez silniejsze zwierzęta, w spokoju ją zjada.

Do wybiegu goryli spada nieostrożne dziecko. Jedna z samic wyławia je z fosy, próbuje ratować.

Małpa znajduje na wybiegu martwego ptaka, rozkłada mu skrzydła i rzuca w powietrze, jakby próbowała ponownie poderwać go do lotu.

Kapucynka wykonuje zadanie i otrzymuje w nagrodę kawałek ogórka. Nagroda wzmacnia pożądane zachowanie, czyli zwiększa jego częstość. Zadowolona małpa z ochotą przystępuje do kolejnych prób. Następnie umieszcza się w dwóch klatkach obok siebie dwie kapucynki. Za wykonanie tego samego zadania jedna dostaje w nagrodę ogórek, druga – znacznie atrakcyjniejsze winogrono. Pierwsza, spoglądając na drugą, wyraża wściekłość i rzuca ogórkiem w badacza. Oryginalne badanie przeprowadziła doktorantka de Waala.

Samiec szympansa rzuca w odwiedzających zoo ludzi kamieniami. Codziennie przed godziną otwarcia zwierzę przeczesuje wybieg w poszukiwaniu kamieni, które układa w stosy, by potem mieć pod ręką amunicję.

Umierająca małpa imieniem Mama przytula przed śmiercią znanego sobie od lat badacza (samego de Waala, inspiracja książki „Ostatni uścisk Mamy”).

Te i wiele innych opisów doprowadziły do zmiany opinii na temat zachowania, myślenia i uczuć naczelnych. Pokazały wybieganie myślą w przeszłość i przyszłość, planowanie, teorię umysłu, poczucie niesprawiedliwości i złość prowadzącą do zemsty, ale też współczucie i bezinteresowną pomoc wykraczającą poza ramy stada czy nawet gatunku. Naczelne zaczęto postrzegać jako znacznie bardziej ludzkie.

Zmieniło się też traktowanie przynajmniej wielkich małp. W badaniach de Waala człekokształtnych nie zamykano już w ciasnych klatkach. Przez większość dnia przebywały na obszernym, urozmaiconym wybiegu. W eksperymentach z użyciem narzędzi czy komputera brały udział tylko wtedy, kiedy same miały ochotę wejść w przygotowane miejsce i się tym zająć.

Zmieniło się także poniekąd nasze myślenie o nas samych. Człowieka zaczęto widzieć bardziej jako jednego z naczelnych. W wielu opisanych przez autora zachowaniach małp widzimy bowiem siebie. Nie jesteśmy w końcu aż tak bardzo od siebie różni.

Requiescas in pace, profesorze de Waal.

Marcin Nowak

Ilustracje:

  • Zdjęcie de Waala wykonane przez jego żonę Catherine Marin, Plos, za Wikimedia Commons, CC BY-SA 3.0
  • Böhringer Friedrich, szympans zwyczajny, za Wikimedia Commons, CC BY-SA 2.5