Potwór spod latarni

W środkowo-zachodniej Portugalii – jakieś 110 km na północ od Lizbony, w okolicy São Pedro de Moel – nad brzegiem Atlantyku wznoszą się klify Praia da Concha, oświetlane dzięki latarni morskiej Penedo da Saudade. Budują je stare skały, jeszcze z epoki jury wczesnej, dokładnie synemury. Tworzą formację geologiczną Coimbra.

W skałach znajdywano małże, amonity, ramienionogi oraz małżoraczki. Kolejnego znaleziska dokonał w latach 1999-2000 paleontolog amator António Silva z Porto. Poprosił następnie o wsparcie przyjaciela nazwiskiem Vitor Teixeira, który z młotkiem i dłutem przystąpił do działania. W 2017 r. przekazali pierwsze bloki okazu Museu da Lourinhã. Kolejne darowali dwa lata później.

Tym razem nie chodziło o pradawnego mięczaka. Znalezione skamieniałości obejmowały 22 kręgi z 20 żebrami i kości kończyn, w tym 15-centymetrową kość ramienną, 5-centymetrową spłaszczoną kość promieniową oraz miednicę długości i szerokości niecałych 19 cm. Należały do wodnego kręgowca z grupy plezjozaurów, morskich jaszczurów z czasów dinozaurów, spokrewnionych bliżej z dzisiejszym żółwiem czy jaszczurką niż tyranozaurem. Należały doń takie dobrze znane rodzaje jak elasmozaur czy plezjozaur.

Nowy okaz okazał się dość pierwotnym przedstawicielem grupy Plesiosauroidea. Jest zarówno najstarszym, jak i najbardziej kompletnym okazem plezjozaura znalezionym na Półwyspie Iberyjskim. Cechował się prawdopodobnie opływowym, nieco beczkowatym tułowiem, z przodu wystawała mu niezbyt długa w przeciwieństwie do wspomnianego elasmozaura szyja, za pomocą której zwierzę kierowało ku zdobyczy (najpewniej wymienione wcześniej bezkręgowce) prawdopodobnie niezbyt dużą głowę, z tyłu zaś ogon. Po bokach wystawały płetwiaste kończyny, dające siłę napędową podczas pływania.

Eduardo Puértolas-Pascual i współpracownicy opisali znalezisko w 2021 r. w czasopiśmie „Acta Palaeontologica Polonica” jak nowy rodzaj zwierzęcia: Plesiopharos. Pierwszy człon, plesio, pochodzi od starogreckiego słowa πλησίον (plēsíon) oznaczającego „bliski”. Odnosi się do nazwy rzędu plezjozaurów oznaczającej bliskie jaszczurom, określonych tak niegdyś ze względu na dziwaczną anatomię. Drugi człon, φάρος (pharos), znaczy latarnia morska (nieprzypadkowo najbardziej znana latarnia starożytności znajdowała się na wyspie Faros, w tym wypadku jednak kreatorzy taksonu odnieśli się do latarni Penedo da Saudade w sąsiedztwie miejsca znalezienia kości). Nazwę rodzajową zwierzęcia można przetłumaczyć jako bliski latarni.

W czasach Plesiopharos nie było jeszcze ani klifów, ani latarni. Przodkowie jej twórców, niewielkie ssaki ryjówkowatego wyglądu, przemykały po lądzie: rozpadającym się superkontynencie Pangei. Plezjozaury zasiedliły tworzące się właśnie w szczelinach między lądami nowe morze: Protoatlantyk, które dało początek Oceanowi Atlantyckiemu.

Marcin Nowak

Bibliografia:

Ilustracja: Grafika z pracy Puértolas-Pascual et al., 2021, przedstawiająca znalezione kości. Za Wimedia Commons, CC BY_SA 4.0