Nie słuchajcie babci (w sprawie aspiryny)

Wśród pism i innych papierów mojej babci znalazłem ostatnio broszurkę zatytułowaną „Babcine recepty”. Pośród cudownych właściwości gorczycy i kamfory na migrenę (silne zapachy mogą u niektórych osób wręcz nasilać migrenę) znalazłem coś, co mnie poraziło: w razie krwawienia z hemoroidów weź tabletkę aspiryny i wyleczysz się na zawsze.

Hemoroidy to poszerzone naczynia żylne w dolnym odcinku przewodu pokarmowego. Niekiedy rzeczywiście krwawią i medycyna zna pewne sposoby ich leczenia – zarówno zachowawczego, jak i chirurgicznego. Po czym można wnioskować, że chodzi o hemoroidy? Po żywym krwawieniu z odbytu? OK, tylko że może mieć wiele innych przyczyn. Poza tym krwawienie, nie tak żywe, może pochodzić z górnych odcinków przewodu pokarmowego. Krwawienie z żołądka zazwyczaj – na skutek działania kwasu solnego na hemoglobinę przekształcającą się w hematynę – objawia się czarnym, smolistym stolcem. Ale przy intensywnym krwawieniu – niekoniecznie. Generalnie krwawienie z przewodu pokarmowego może oznaczać nowotwór i należałoby go w takim wypadku wykluczyć.

To teraz o aspirynie. Kwas acetylosalicylowy to związek o dość prostej strukturze chemicznej, pochodna kwasu salicylowego. Ten ostatni obecny jest w korze wierzby (Salix) i od niej bierze nazwę. Pod względem chemicznym to kwas 2-hydroksybenzoesowy. Czyli benzen z grupą kwasową (karboksylową) przy jednym atomie węgla i alkoholową (hydroksylową) przy drugim. Używali go starożytni Grecy i wykorzystywany jest w medycynie do tej pory, ale dziś do użytku zewnętrznego, w dermatologii.

Czym się różni kwas acetylosalicylowy? Jak można przypuszczać, grupą acetylową (czyli grupą pochodzącą z kwasu octowego). W gimnazjach uczono przed reformą (gdzie i czy w ogóle teraz uczą, nie mam pojęcia), że kwasy z alkoholami tworzą estry. Ester kwasu octowego z grupą hydroksylową kwasu salicylowego (jak pisałem wyżej, ma grupę typową dla alkoholi i tak tu go będziemy traktować) to właśnie kwas acetylosalicylowy. Zwany od nazwy handlowej aspiryną.

Jak działa? Podobnie jak inne leki przeciwzapalne. Tak jak ibuprofen, naproksen czy koksyby hamuje enzym tworzący związki działające prozapalnie, określany trudną nazwą cyklooksygenaza (COX). Odmienność aspiryny polega na tym, że blokuje enzym w sposób nieodwracalny.

Większość enzymów to duże cząsteczki białka, zbudowane z aminokwasów, posiadające pewien fragment, który przeprowadza daną reakcję chemiczną. Otóż kwas acetylosalicylowy włazi w to miejsce i wchodzi w reakcję chemiczną z enzymem. Wiązanie estrowe nie jest wybitnie trwałe. Grupa acetylowa z cząsteczki aspiryny przenosi się na cząsteczkę enzymu, uniemożliwiając mu działanie.

To teraz kilka słów o cyklooksygenazie (dla uproszczenia różne formy tego enzymu pomijamy). Produkuje półprodukt, który służy za substrat dla wielu związków chemicznych. Mają zwykle 20 atomów węgla w cząsteczce, stąd od greckiego miana dwudziestki nazwa ikozanoidy. Część z nich to rzeczywiście substancje prozapalne. W żołądku chronią śluzówkę (dlatego leki przeciwzapalne szkodzą na żołądek). Mogą wywoływać skurcze macicy (preparat złożony z leku przeciwzapalnego z mającym niwelować jego szkodliwe działania na żołądek ikozanoidem używany był do wywoływania nielegalnych aborcji, często z zagrożeniem zdrowia i życia samych kobiet). W płucach tworzy się ikozanoid prostacyklina, działający przeciwkrzepliwie. W płytkach krwi tworzy się tromboksan, nasilający krzepnięcie. Płytki krwi nie mają jądra komórkowego. Nie syntezują nowych cząsteczek enzymu.

Mała dawka aspiryny zablokuje na stałe głównie syntezę tromboksanu w płytkach. Do czasu, aż powstaną nowe płytki. Płuca po prostu zsyntetyzują po pewnym, znacznie krótszym czasie nowe zasoby enzymu. W razie zawału bierzemy więc 300 mg aspiryny (im szybciej, tym lepiej, najlepiej ją rozgryźć). Jest szansa, że zakrzepy powstające w naczyniach wieńcowych rozpuszczą się (co nie znaczy, że należy zwlekać z wezwaniem pogotowia!).

Coś za coś. Kwas acetylosalicylowy przeciwdziała krzepnięciu krwi, a tym samym zwiększa ryzyko krwotoków. Charakterystyka Produktu Leczniczego (czyli szczegółowy opis dopuszczonego na rynek leku) wymienia wśród przeciwwskazań skazę krwotoczną, ostrą chorobę wrzodową żołądka lub dwunastnicy (właśnie z uwagi na ryzyko krwawienia). Niemniej w przypadku innych krwawień ta sama substancja działa podobnie.

Ocenę leczenia polegającego na podaniu zwiększającego ryzyko i nasilającego krwawienie leku w razie krwawienia o nieznanym źródle – pozostawię do oceny Czytelnikom.

Marcin Nowak

Ilustracja: Wzór strukturalny cząsteczki aspiryny. Benjah-bmm27, Wikimedia Commons, domena publiczna