Witki opadają

7 grudnia 2012
Blog szalonych naukowców


Na marginesie mojego wpisu o pokrewieństwie zwierząt i grzybów oraz odrębności od np. roślin, ale też rozmaitych „glonów” i „pierwotniaków” przyszła mi do głowy refleksja o pewnym przejawie antropo/zoocentryzmu. Nie robiłem ankiety, ale przypuszczam, że gdyby spytać przeciętnego człowieka, a nawet biologa, o to, jak wygląda ruch przy pomocy wici, to większości przed oczami stanie pływanie przy pomocy wici jako ogonka.

W popkulturze ruch wiciowy najczęściej przedstawiony jest przy okazji filmów z plemnikami zwierzęcymi (w tym ludzkimi). Jeszcze z rzadka jest pokazane machanie rzęskami w nabłonku, np. na filmach o tym, jak jest niszczony przez dym papierosowy (ale to liczy się nie bardzo, bo komórki od tego się nie przemieszczają). Tymczasem taki ruch, gdy wić napędza komórkę od tyłu, to właśnie cecha wyróżniająca nas i naszych grzybowych pobratymców (oraz kilka mniejszych grup jednokomórkowych pierwotniaków) od całej reszty świata żywego.

Kogoś pamiętającego coś z mykologii może tu jedno zaniepokoić. Jedną z cech konstytutywnych grzybów jest to, że nie mają wici, nawet w postaci gamet czy zarodników. To jednak dotyczy grzybów zwanych staromodnie (w zasadzie – przeddarwinowsko) wyższymi. Istnieje grupa grzybów, która wytwarza wici (przynajmniej u gamet i zarodników, czyli w tym wypadku zoospor). Są to głównie wodne grzyby z grupy skoczniaków (skoczkowców, biczykowców), u których sama nazwa wskazuje ruchliwość i to przy pomocy jakiegoś biczyka. One też w łacińsko brzmiących opisach były określane jako opisthocontae (zbieżność z nazwą naszej supergrupy, Opisthokonta, nieprzypadkowa), w odróżnieniu od innych „grzybów niższych”. Potem „grzyby niższe” włączano do protistów, następnie uznano, że wbrew wszystkiemu, skoczniaki to może jednak „grzyby wyższe”, choć nietworzące właściwej grzybni, ani tym bardziej owocników. Obecnie zaś większość „grzybów niższych” rozparcelowano po różnych supergrupach (np. lęgniowce razem z orzęskami i okrzemkami, śluzowce z amebami, akrazje z eugleninami), a skoczniaki zwrócono grzybom. Tak więc, chociaż borowik czy muchomor, ani nawet drożdże nigdy nie mają wici, to są grzyby wici wytwarzające. I to właśnie wici działające podobnie do naszych.

Tymczasem większość innych organizmów wytwarzających wici (rośliny z zielenicami, eugleniny, różnego rodzaju złotowiciowce, różnowiciowce, brunatnice itd.) ma wici, które nie odpychają ciała (komórki), jak ogon ryby, tylko ciągną je, jak ręce pływaka nieużywającego nóg. Ponadto są też orzęski mające rzęski (czyli w istocie małe wici) wokół całego ciała, bruzdnice mają wici ułożone też w pozycji określanej jako „równikowa”, a są wreszcie stworzenia takie, jak opisywana przeze mnie niedawno Mixotricha paradoxa (no i są bakterie, które mają jeszcze inne rzęski). Są ponadto organizmy niewytwarzające wici ani rzęsek w ogóle – jak różne ameby, rośliny okrytonasienne, czy właśnie liczne grzyby (także pleśniowe). Nie chce mi się liczyć (zresztą nie wiadomo, czy liczyć gatunki czy osobniki), więc nie powiem stanowczo, czy tych innych jest na pewno więcej, ale mam wrażenie, że nasz tyłowiciowy model jest w naturze w mniejszości, wbrew temu, co mogłoby się wydawać z popkulturowych skojarzeń.

Piotr Panek

Fotografia z zasobów Bundesarchiv na licencji CC-BY3.0