Aaaaaby brrrrrr

10 czerwca 2020
Blog szalonych naukowców

Pismo alfabetyczne zakłada, że zbieżność mowy i jej zapisu zachodzi na poziomie fonemu – jakkolwiek rozumieć to pojęcie. Nie wdając się w mniej lub bardziej zagmatwane perypetie, do pewnego stopnia odpowiada ono głosce, czyli czemuś, co można usłyszeć i opisać akustycznie.

Nie wiem, czy Fenicjanie, tworząc alfabet, oddali w miarę wiernie reprezentację używanych przez siebie głosek, ale użytkownicy kolejnych języków zapożyczających ten wynalazek musieli się borykać z problemem różnic w inwentarzu głoskowym/fonemicznym języka swojego i języka, od którego przejmowali alfabet. Głosek może być mniej lub więcej, a zwykle większość jest podobna, ale są też występujące w pierwszym, a nie w drugim – i jednocześnie są występujące w drugim, a nie pierwszym.

Latynowie przejęli alfabet od Etrusków, ale stykali się też z Grekami, z ich alfabetu wywodził się zaś etruski. Etruski prawdopodobnie nie miał rozróżnienia na głoski dźwięczne i bezdźwięczne, które występowało w latyńskim (później łacinie), więc już tu trzeba było kombinować – albo dodając litery greckie, albo zachowując niejednoznaczność. W ten sposób litera C (wariant Γ, które często było zapisywane w postaci przekręconej – <) mogła oznaczać i dźwięczne g, i bezdźwięczne k. Z czasem rozbito ja na litery C i G, ale Rzymianom została po Etruskach pewna nonszalancja co do zapisu dźwięczności i np. imię Cezara można było zapisać jako GAIVS lub CAIVS. Dla zamieszania były jeszcze litery K (przejęta od Etrusków) i Q (przejęta od Greków). Już wtedy pismo i mowa nie były wzajemnie jednoznaczne.

Na dodatek na oznaczenie dziwnych głosek, które w łacinie mogły być co najwyżej alofonami, a nie fonemami, ale występowały w grece, z której kultura rzymska czerpała pełnymi garściami, przyjęto nowatorskie podejście – dwuznaki. W zasadzie było ono intuicyjne. Te dziwne głoski to były formy bardziej typowych spółgłosek, tylko z przydechem (aspirowane). T z przydechem, p z przydechem, k z przydechem przypominają w gruncie rzeczy dwie zlepione spółgłoski: t+h, p+h, k+h (już pewnie pisałem, że h w większości języków europejskich odpowiada słabej spółgłosce, ledwo słyszalnej i bezdźwięcznej, a jej zaadaptowanie w czeskim, litewskim czy łacińskiej transkrypcji ukraińskiego do zapisu głoski dźwięcznej jest wyjątkowe). Podobnie jak nasze „c” i „cz” przypominają zlepione t+s i t+sz. Zresztą odpowiadającą „c” dźwięczną spółgłoskę zapisujemy dwuznakiem dz, a nie pojedynczą literą.

Z czasem głoski aspirowane tu i ówdzie asymilowały się do głosek zwykłych – ph do f, th do głoski międzyzębowej czy wręcz f, kh do k lub ch. Związek pozostał tylko historyczny.

Z greki przyszły też dyftongi, które obecnie zapisujemy jako aj i oj, a które Rzymianie zapisywali jako AE i OE. Czasem zlepiając je nie tylko w mowie, ale i w piśmie – jako Æ i Œ. Ich wymowa przekształciła się, przynajmniej w niektórych odmianach łaciny, do zwykłego e, więc w słowach, w których w wymowie nadal były dwie samogłoski (np. aloe), trzeba było to jakoś zaznaczyć. Takim literom, które nie miały być częścią dwuznaku, dodano więc kropeczki: (aloë). Do dziś (choć raczej archaicznie) w angielskim zdarza się zapis naïve, będący śladem francuskiej zasady, że ai oznacza mniej więcej [e], a dla zbitki [ai] trzeba wymyślić zapis specjalny.

Od Rzymian z jednej, a Greków z drugiej strony kolejne narody europejskie zaczęły przejmować alfabet i problemy zaczęły się pogłębiać (ewolucję semicką pominę). Germanie przekształcili alfabet łaciński w runy, które z czasem uległy zapomnieniu i wróciły jako znaki magiczne. Słowianom misjonarze zafundowali alfabety w mniejszym lub większym stopniu wywiedzione z greckiego, które miały w miarę odpowiadać ich inwentarzowi fonemicznemu – głagolicę i cyrylicę.

Pierwszy miał skomplikowane kształty liter (konkretne pochodzenie jest kontrowersyjne), drugi prostsze, ale niektóre od początku wyglądały jak dwuznaki (choćby Ю). Miał też litery, których istnienia nie rozumiem (pewnie specjaliści mają wytłumaczenie), jak Ѿ (oznaczająca „ot” i w sumie będąca dwuznakiem z omegi i t) czy Ψ oznaczająca to samo co greckie psi.

Nawet po wyrzuceniu niektórych liter cyrylica ma ich więcej niż podstawowy alfabet łaciński. Z tego względu jest lepiej dostosowana do języków słowiańskich, ale nadal nie jest to ideał. W języku rosyjskim dla obcokrajowców zwykło się np. zapisywać akcentowane samogłoski z kreską, co ma znaczenie nie tylko dla akcentowania, ale i podstawowej wymowy, jako że nieakcentowane o i e (je) brzmią inaczej. W uproszczeniu określa się to jako akanie i ikanie, ale to nie do końca tak. Podobnie z literą oznaczającą jo, która bywa zapisywana z diakrytykiem, choć często bywa on opuszczany. No i Й też jest w istocie literą z diakrytykiem.

W rosyjskim są różne procesy fonetyczne/fonologiczne, które sprawiają, że pisownia rozjeżdża się z wymową – choćby zbitki głoskowe, w których litera Ч zbliża się (nieraz całkowicie) do „sz” czy „ś”, a nie formalnie odpowiadającej jej miękkiej „cz”. Jest też podobne do polskiego ubezdźwięcznianie. W języku serbskim ortografowie starają zachować zbieżność wymowy z pisownią, przez co z kolei traci się spójność etymologiczną. W ten sposób od rzeczownika „Srbija” z „b” jest przymiotnik „srpski” z „p”.

Im więcej w alfabecie liter, tym większa może być zbieżność z wymową i mniejsza potrzeba diakrytyków lub dwuznaków. Pozostaje kwestia tego, co w danym języku użytkownicy czują jako odrębny fonem, a co nie. W wielu językach słowiańskich mamy afrykatę „c” [ts]. Stąd zapożyczenia z języków słowiańskich w tych językach, które jej nie mają, mogą zawierać dwuznak ts lub tz (że nadal po angielsku nie ma tam w wymowie afrykaty, tylko „tzar” jest wymawiany [za(r)], to inna sprawa). W przypadku afrykat, podobnie jak w przypadku spółgłosek aspirowanych, pisownia dwuznakowa jest intuicyjna. Głoskę [dz] można zapisać jako „dz”. Owszem, będą sytuacje, gdy ten sam zapis nie oznacza jednej głoski, tylko dwie, osobną [d] i osobną [z] (np. „odzywać”), ale to dość jednoznaczne przypadki. Podobnie zresztą z „odżywiać”, choć tu już może być różnie między dialektami, bo na Podlasiu nierzadka jest wymowa [d-żem], a w Małopolsce standardowa jest wymowa [dżewo], a nie [d-żewo]. Na marginesie: często po polsku litera „c” jest np. w miejscach, gdzie po rosyjsku są dwie litery „тс” (choćby w słowie „sowiecki”).

Podobnie może być ze spółgłoskami zmiękczonymi, które w wielu alfabetach cyrylicznych są dwuznakami z miękkim jerem albo mają doklejony jego znaczek, np. Љ. W polskim też są często zaznaczane przez dodanie i, np. [ɲɛ] mogłoby być zapisane „ńe”, ale jest zapisywane „nie”, mimo że w ogóle nie ma tam głoski [i].

Analogicznie jest z zapisem iloczasu, czyli istotnej dla znaczenia różnicy w długości samogłosek. Nie jest dziwne, że w niektórych językach samogłoski krótkie są zapisywane pojedynczą literą, a długie podwójną. (W sumie to aż dziwne: w jak wielu językach z iloczasem to rozwiązanie nie jest stosowane – albo przez ignorowanie problemu, jak w łacinie, albo przez wybór diakrytyków, jak w czeskim). Tu wkraczają kwestie interpretacji, czy takie długie samogłoski są dwiema samogłoskami występującymi obok siebie, czy długimi formami jednej samogłoski. Zresztą podobnie jest ze spółgłoskami. Dla jednych badaczy w środku słowa „wanna” są obok dwa [n], a według innych – długie [n], czyli [n:]. (W estońskim, gdy taka podwójna głoska trafi na sylabę akcentowaną, niektórzy interpretują to jako potrojoną głoskę).

Działa to jednak tylko wtedy, kiedy same głoski składowe nie są problematyczne w zapisie. [ts] można zapisać „ts”, a [dz] zapisać „dz”. (Można roztrząsać, czy dany dyftong, który dla polskiego ucha brzmi „aj”, to raczej [ai] czy [ae], ale to poboczna kwestia). Ale już z [dʒ] i [tʃ] tak się nie da, bo samo [ʒ] i [ʃ] wykraczają poza zwykły alfabet. Trzeba uciec się do mniej lub bardziej nieintuicyjnej konwencji.

W języku angielskim afrykatę [dʒ] najczęściej można znaleźć w miejscu liter „g” lub „j”. To pierwsze ku konfuzji z głoską [g]. Afrykatę [tʃ] z kolei pod „ch”. Jedno i drugie ma podłoże historyczne i wiąże się z historią palatalizacji głosek [g] i [k], stąd powiązanie ich z tymi literami nie jest całkiem przypadkowe.

Dwuznak „ch” jest jednym ze starszych dwuznaków, sięga łaciny. Był to jeden z serii dwuznaków na oznaczenie greckiego k z przydechem. Z czasem jego wymowa zaczęła się ujednolicać ze zwykłym k i w starych tekstach pisownia c/ch/k bywała dość zmienna i zastępowalna. Z czasem w angielskim utrwaliło się, że w kontekście palatalizującym odpowiada [tʃ] (np. „church”), a niepalatalizującym – [k] (np. „Christ”). (Podobnie wyszło w niemieckim i francuskim, choć tam spirantyzacja sprawiła, że nie ma już afrykaty, i genetyczny związek z k jest jeszcze mniej czytelny).

Z drugiej strony pojawił się dwuznak „sh” na oznaczenie [ʃ], które często powstawało w miejsce dawnego [sk]. No i jest „th”, które nie oznacza „t z przydechem”, tylko głoskę pokrewną t lub d, ale bardziej zębową. I tak się utrwaliło, że w języku angielskim h po spółgłosce może oznaczać jej daleko idącą modyfikację. Stąd współcześnie pojawiają się zapisy w stylu „Zhivago” czy „Volhynia”.

W językach czeskim i polskim dwuznak ch został wykorzystany do oddania głoski pokrewnej [h], wymawianej również bezdźwięcznie, tylko wyraźniej i z czubkiem języka bliżej środka jamy ustnej (a więc podobnie do k). W czeskim to miało uzasadnienie, bo oprócz tej głoski istnieje głoska będąca podobnym przydechem jak w oryginalnym „h”, tylko lekko dźwięcznym (przy takim ułożeniu artykulatorów trudno o porządne zadrżenie fałdów głosowych), w polskim – przynajmniej w czasie tworzenia polskiego alfabetu – nie za bardzo. Jednak się przyjęło, i kiedy w języku polskim pojawiły się wpływy ruskie, utrwalił się podział na zapis „h” dla głoski dźwięcznej i „ch” bezdźwięcznej.

W polskim nie ma głosek aspirowanych, więc dodanie h do litery nie budziłoby takich skojarzeń jak w łacinie i mogłoby stać się uniwersalnym wyróżnikiem modyfikacji. Ch jest już jednak zajęte – nie może oznaczać „ć” ani „cz”. Podobnie nie wiadomo, czy zh miałoby oznaczać „ż” czy „ź” (tu oczywiście pozostaje kwestia, co uznać za głoskę „podstawową”, a co „zmiękczoną”, „twardą” itd.). „Ś” uznajemy za miękkie „s”, a „sz” za twarde, ale to są pewne konwencje. W niemieckim praktycznie taka sama spółgłoska jest spalatalizowanym „ch”. Miękkość i twardość nie są cechami fonetycznymi – miękkości trochę odpowiada palatalizowana – jak np. „s” w słowie „sinus” i to przesuwanie miejsca artykulacji jest stopniowalne – sz jest mniej przesunięte do wymowy podniebiennej, ś – całkiem, ale patrząc z perspektywy miejsca artykulacji, to właściwie „sz” jest pomiędzy „s” a „ś”. To w sumie odpowiadałoby konwencji węgierskiej, gdzie „sz” oznacza [s] a „s” oznacza [ʃ ], czyli odwrotnie niż w polskim, tylko że tam nie ma odpowiednika „ś”. Ale nawet gdy polscy językoznawcy przyjęli wewnętrzny podział na spółgłoski „miękkie” i „twarde”, to [s] jest w nim tak samo twarde jak [ʃ], a właściwie [ʃ] w niektórych sytuacjach jest określane jako funkcjonalnie miękkie. Podział na zwykłe „s”, miękkie „ś” i twarde „sz” funkcjonuje chyba tylko w nauczaniu i to wczesnoszkolnym. Niemniej poczucie związku głosek s-sz, z-ż, c-cz i dz-dż jest w polszczyźnie na tyle silne, że są one zastępowane w procesach mazurzenia i szadzenia.

Zatem z jednej strony związek s z sz jest odzwierciedlony w kilku systemach pisma (polski, węgierski, angielski, włoski), ale może mieć różne podłoże – w tych dwóch ostatnich językach „sz” (przynajmniej niektóre) powstało z uproszczenia zbitki „sk” (stąd włoski zapis „sc”), a w językach, w których powstało w inny sposób, może być to niekoniecznie aż tak intuicyjne. Podobnie z innymi takimi głoskami odbiegającymi od łacińskiego minimum. O tym, że w też jest dwuznakiem, a j właściwie „i z ogonkiem” i oba były nieznane klasycznej łacinie, już nawet nie będę się rozpisywał.

Jeżeli więc przyjąć, że niektóre głoski uznamy za bardziej podstawowe i zasługujące na własne litery z łacińskiego minimum, a innym trzeba poszukać dwuznakowego wyróżnika, dobrze sprawdzić, co będzie najmniej wieloznaczne. Sz wygląda dobrze – chyba nie ma w polszczyźnie słów zawierających taką zbitkę. Cz jest prawie dobre, bo wyjątkiem jest bodaj tylko „tysiączłotowy”. Żarty z wymową „tażan” nie unieważniają tego, że rz też rzadko występuje – takich przypadków tylko sobie wymarzać. Ch (z całym zastrzeżeniem co do potrzeby takiego dwuznaku) też nie jest bardzo problematyczne. Gdyby zrezygnować jak Chorwaci ze sztucznego podziału na „h” i „ch” i konsekwentnie wszystko zapisywać przez h, zniknąłby problem ze „zharmonizowaniem”, ale pojawiłby się ze „shnięciem”, więc h jako uniwersalny jest nie najlepszy.

Język polski jest pod względem szukania opcji dla dwuznaków podwójnie skomplikowany – nie tylko ma dużo samogłosek wykraczających poza alfabet, ale i dużo dopuszczalnych zbitek. Przykładowo: tabele dopuszczalnych zbitek w języku polskim i współczesnym angielskim mają zdecydowanie inną wielkość. W języku średnioangielskim zaszła np. degeminacja, czyli zanik podwójnych spółgłosek. Przykładowo w słowie „innocent” jest od tego czasu tylko jedno „n”. Nie znaczy to, że w ogóle się nie usłyszy takiej zbitki, bo np. słowo „unnamed”, mimo że jest pisane jako pojedynczy wyraz, jest wymawiane jak dwa: „un” + „named”.

Na przestrzeni kilkuset lat ewolucji angielskiego podobne uproszczenia objęły bardzo dużo kolejnych zbitek, które zachowały się w piśmie jako tzw. nieme litery i wskazują na łaciński czy germański rodowód mimo bardzo innego brzmienia. „Knight” wygląda podobnie jak „knecht”, a „psalm” identycznie jak to słowo w wielu innych europejskich językach, ale wymawiane są zdecydowanie inaczej. Stąd gdyby chcieć reformować pisownię angielską, można by stosować wiele zbitek literowych, które są dziś niewymawialne, więc ich obecność sugerowałaby rozbieżność pisowni z wymową. Z polskim jest dużo trudniej.

Komentator R.S. zasugerował zapis podwójnych liter. Jak wspomniałem wyżej, to całkiem nieźle sprawdziłoby się w angielskim, ale w polskim prowadziłoby do kompletnej utraty jednoznaczności. Polska fonotaktyka (czyli właśnie sposób łączenia głosek) pozwala na prawie każdą geminatę.

W Polsce nad fonotaktyką pracował m.in. Bronisław Rocławski. Już w realiach PRL udało mu się zaprząc technikę do analizy tekstów drukowanych i przeanalizował je ilościowo – nie tylko, które głoski występują z jaką częstością, ale też z jaką częstotliwością się łączą. Oczywiście program analizował litery, a nie głoski, ale o ile w polszczyźnie z wymowy nie da się jednoznacznie przewidzieć zapisu (wiadomo, że dzisiejsze analizatory mowy nie zapiszą ze słuchu „fzhut”, ale z homofonami w stylu „może/morze” czy „lont/ląd” bez kontekstu sobie nie poradzą), o tyle z zapisu wymowę miarę da się przewidzieć, i to nie tylko słownikową (bo to i w angielskim się da), ale i słów potencjalnych, jak choćby powyższy „fzhut”, który każdy znający reguły języka polskiego przeczyta podobnie: [fsxut]. Przy okazji próbował analizy różnic między różnymi stylami, ale przy stosunkowo ograniczonej liczbie przebadanych tekstów ciężko o daleko idące wnioski.

Z jego analiz wynikło, że występują w nich podwojenia prawie wszystkich głosek z niewieloma wyjątkami. Wyjątki to np. ii, ɨɨ („yy”), uu, jj, mm, ŋŋ (to głoska w polskim występująca w słowach „mąka” czy „bank” i odpowiada za różnicę w wymowie „Irenka” oraz „i ręka”, choć w tradycyjnej wymowie krakowskiej może tej różnicy nie być), ww („łł”), vv, ɕɕ („śś”), ʑʑ („źź”), pp, cc (symbolem [c] zapisuje się głoskę na początku słów „kiedy” lub „kisiel”), g’g’, bb, gg).

Tu aż się prosi o uwagę: „Yyyy? Najwyraźniej nie analizował tekstów nieformalnych czy z zapożyczeniami wcale nie tak egzotycznymi, jak „kappa”, „Emma” czy „Abba” buuuu… Iiiii, do kitu z taką analizą w kontekście języka rzeczywistego”. To prawda, na pewno to i owo jego analiza przegapiła (geminata [jj] jest choćby w słowie „najjaśniejszy”). Zapisy dźwiękonaśladowcze kontynuantów, czyli głosek, które można wymawiać dowolnie długo (aż do wyczerpania wydechu), tu musi mieszać.

Niemniej może to pokazywać pewne zarysy. Najczęstszą taką geminatą wydaje się [nn]. Zatem użycie dwuznaku nn (np. na rzecz głoski ɲ („ń”) to nie najlepszy pomysł). Ll występuje rzadko, ale występuje. Oo, ee czy ss też, nawet jeśli nie za często. Tak czy inaczej, uniwersalne stosowanie podwójnych liter w polskim nie jest dobrym pomysłem, choć to chyba ono stało za upowszechnieniem sz, które miewało też wariant ss (zachowany w niektórych pisowniach niemieckich jako ß). Z jednej strony zapis ten mógł wiązać się z płynnością dźwięczności/bezdźwięczności w tekstach łacińskich, z drugiej – z tym, że zbitki [sz], [zs] są trudno wymawialne, choćby ze względu na asymilację dźwięczności zamieniają się w [ss] lub [zz]) w językach, które przyjęły taką pisownię, tj. czeskim, a potem polskim.

Oczywiście, głoski to jedno, a litery to drugie. Z jednej strony głoskę ɲ można zapisać jako ń („koń”), ni („nie”) albo w ogóle zwykłe n („nic”), z drugiej – litera ń w słowach „koń” i „kończyć” odpowiada innym głoskom (w tym drugim transkrypcja wymowy jest w ogóle dla laika dziwaczna – [kɔ̃j̃n͇ʧ̑ɨʨ̑] bo głoska [n] prawie wcale nie jest miękka, a kreska nad literą n w zasadzie sygnalizuje, że przed nim jest niezauważalne w pisowni nosowe j.

Dlatego też najrzadziej pojawiająca się jako drugi element diady (wyłącznie po samogłoskach) głoska [ŋ] nie jest dobrym kandydatem, bo nie ma swojej litery. Niewiele częstsze w takiej pozycji „dz” i „dż” też. Z samogłosek najrzadziej z kolei jako drugie występuje „y”, ale i tak występuje po większości spółgłosek.

W tej sytuacji można by pomyśleć o użyciu którejś z egzotycznych liter. W jednej z wersji zapisu języka chińskiego literami łacińskimi X jest użyte do zapisu czegoś na kształt „ś”, a Q – „ć” (kilka innych liter i dwuznaków też niespecjalnie ma się do intuicji zapisu angielskiego). Zatem jeżeli już trzeba by kombinować z dwuznakami, to ze względu na polską fonotaktykę dopuszczającą wiele zbitek głoskowych trzeba by właśnie użyć tych nietypowych liter.

Oczywiście, nie mam najmniejszego zamiaru promować tego pomysłu i niespecjalnie chce mi się go dopracowywać. Nie mam ambicji reformy ortografii, a osób o takich ambicjach nie brakuje. A jak pisałem, kiedyś już kwestie te budziły niemałe emocje. Po prostu zareagowałem na propozycję rzuconą w komentarzach.

Piotr Panek