Przyszedł koza do woza

15 maja 2012
Blog szalonych naukowców

Pewien wikipedysta chciał poczytać sobie o mieście swoich przodków, obecnie leżącym na Ukrainie. Z relacji rodzinnych wiedział, że mieszkający tam Polacy używali nazwy Łochwica. Tymczasem hasło w Wikipedii brzmiało „Łochwicz”. Sytuacja ta nie jest niezwykła – toponimy zmieniają się dość często, ludność miejscowa używa wersji obocznych, aż wreszcie jakaś komisja ustali nazwę oficjalną.

Wydawało się, że właśnie tak było w tym wypadku. Znam przypadki, gdy dana miejscowość raz jest nazywana Podlasem, raz Podlesiem. Nigdy nie pamiętam, czy jedyne w Polsce stanowisko azalii pontyjskiej jest w Woli Zarczyckiej czy Żarczyckiej, nie dlatego, że mam słabą pamięć do nazw, tylko dlatego, że w zależności od tego gdzie się sprawdzi (na tej czy owej mapie, na tablicy ustawionej przez drogowców, na rozkładzie autobusów, w państwowej bazie miejscowości TERYT), znajdzie się raz jedno, raz drugie. (Zapytanie miejscowych niewiele pomoże, bo nie wiadomo, czy usłyszana wersja nie będzie efektem mazurzenia, czy wręcz przeciwnie – szadzenia.) Urząd coś wybrał i wpisał do papierów. O alternatywnej nazwie można wspominać, ale raczej jako o ciekawostce niż jako o pełnoprawnym synonimie.

W przypadku Łochwicy wikipedyści uznali więc, że owszem, nazwa ta zostanie uwzględniona jako oboczna wersja, ale podstawowe hasło zostanie pod nazwą Łochwicz, jako że tak stoi w publikacjach Komisji Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej. I już miało się na tym skończyć. Co prawda, inne języki używają nazwy z „a” na końcu, choć zwykle po prostu jako asymilację wersji ukraińskiej, więc trudno to brać za poważny argument. Miasto to od dawna leżało poza granicami Polski, więc trudno znaleźć oficjalne dokumenty, a publikacje od czasów rozbiorów mogły po prostu spolszczać oficjalną nazwę rosyjską lub ukraińską, niekoniecznie odpowiadającą nazwie z czasów Wiśniowieckich. Nadal jednak wisiało w powietrzu to, że nazwa Łochwicz nie jest notowana w zasadzie nigdzie poza najbardziej współczesnymi publikacjami. Na wszelki wypadek jeden z wikipedystów po prostu wystosował pytanie do KSNG, jak uzasadnia ona swoją wersję. I co się okazało? Okazało się, że komisja nie jest w stanie tego dojść. W odróżnieniu jednak od niektórych komisji, które uznałyby, że co zapisano, to święte, ta przyznała, że najpewniej jest to literówka i w następnych publikacjach będzie już Łochwica. Tak więc bliskość „a” i „z” na klawiaturze na kilka czy nawet kilkanaście lat zadecydowała o formalnej spolszczonej nazwie jakiegoś miasta.

Gdybym chciał pojechać oglądnąć wspomnianą wyżej azalię pontyjską, mógłbym jednak postąpić wbrew innej komisji. W większości bowiem współczesnych publikacji Instytutu Botaniki PAN to jest różanecznik żółty. Publikacje te są raczej głosem autorytetu niż władzy, bo biolodzy za obowiązujące uznają tylko nazwy zatwierdzane przez międzynarodowe komitety nomenklatury w uproszczeniu nazywane łacińskimi. Polskie nazwy ustalane nawet przez byty, najczęściej związane z PAN, ze słowem komitet lub komisja w nazwie są określane jako zwyczajowe. Niemniej, nawet ta zwyczajowość zwykle jest traktowana jak normatywność. Skoro w dziełach typu Flora polska autorytet zadecydował, że roślina o naukowej nazwie Nymphaea nie będzie mieć postaci „grzybień”, ale plurale tantum „grzybienie”, to polscy botanicy mówią o grzybieniach i już. Skoro w drukarni w nazwie paproci Dryopteris chochlik ustawił litery w ciąg „narecznica”, to polskim botanikom zajęło kilkadziesiąt lat, zanim większość przyjęła, że jednak brzmienie powinno wykazywać wyraźniejszy związek z nerkowatym kształtem i nazwa „nerecznica” nie powinna być kwalifikowana jako przestarzała.

A skąd tytuł wpisu? Otóż PWN rozpoczął XXI w. tworząc serię multimedialnych encyklopedii i słowników. I według jednego z nich, przez kilka lat wiszącego też w domenie pwn.pl, słowo „koza” ma rodzaj męski. To już jest tak ewidentny przykład pomyłki, że stał się obiektem żartów, a nie poważnych rozważań, czy na pewno nie trzeba zmieniać podręczników. Jak jednak widać po dwóch powyższych przykładach, w mniej oczywistych przypadkach chochlik drukarski potrafi mieć całkiem dużą siłę sprawczą i odwrócenie skutków jego działania może wymagać tochę wysiłku.

Piotr Panek

Fot. Jarek Jarosz, Flickr, (CC BY-NC 2.0)